Roel Verhaert is de auteur van het boek “Een nieuwe kijk op integriteit: Over hoe integriteitsbeleid de overheid maakt [of kraakt]”, uitgegeven bij Vanden Broele en raadpleegbaar via BlueConnect. Dit boek is een handig en praktisch instrument om een proactief integriteitsbeleid uit te rollen en probleemsituaties te vermijden. In dit artikel gaat Roel Verhaert in gesprek met Anja De Bruyn en Thomas Wauters van de interne auditdienst Politiezone Antwerpen over hun gemeenschappelijke passie.
Anja en Thomas, jullie hebben je geëngageerd om gestalte te geven aan de integriteitsbeleving bij de politie. Wanneer en hoe zijn jullie met integriteit gestart?
"De eerlijkheid gebiedt ons te zeggen dat wij de integriteitsbeleving bij de PZA niet startten. Het was wijlen collega Carine Blommaert die als integriteitscoördinator de eerste fundamenten van het integriteitsbeleid legde."
Hoe pakte zij dit ooit aan?
"Zij begon aanvankelijk met de uitbouw van een netwerk integriteit binnen PZA. Vervolgens verkende zij een aantal rudimentaire integriteitspistes en mogelijkheden. Dat resulteerde in een specifieke ‘code of conduct’, die tot op vandaag nog geldt."
En dan kwamen jullie?
"Thomas startte eerst. Als nieuwe integriteitscoördinator kwam hij snel tot het inzicht dat de cultuur van het korps één van de basispijlers, om niet te zeggen dé basispijler is, om als organisatie ‘in control’ te zijn en … te blijven."
Nu spreek je, Thomas, met je petje op van interne auditor?
"Klopt. Maar dan wel als een hedendaagse auditor die méér oog heeft voor de tevredenheid van de klant dan van het afvinken van controlelijstjes waarbij de processen worden afgestemd op de procedures.
Jullie gaan voor de klantgerichte aanpak, wars van een bureaucratische benadering van processen en procedures. Dat is toch een nieuw geluid bij een overheidsdienst?
"Dit inzicht was vernieuwend maar ons inziens ook fundamenteel voor het opnemen van de functie van interne auditor: het positief afvinken van compliancy lijstjes staat geenszins garant voor onder meer tevredenheid bij onze klanten. Elke auditor zou zich daar zeer goed bewust van moeten zijn."
Ik vind het persoonlijk een bijzonder gelukkige keuze om integriteitsbeleving te integreren binnen interne audit. Van waar kwam dit idee?
"Een integere bedrijfscultuur vormt de basis voor het beheersen van organisatieprocessen. Een organisatie kan onmogelijk ‘in control’ zijn wanneer de cultuur niet ‘in control’ is. Of nog, mooie kwaliteitshandboeken hebben geen enkel nut als ze niet beleefd en oprecht toegepast worden."
Hoeveel tijd besteden jullie aan integriteitsbeleving binnen jullie takenpakket van auditor?
"We stellen vast dat het aspect integriteit steeds meer van onze tijd in beslag neemt. Gedeeltelijk omdat er nog wel wat onontgonnen terrein is en zich nieuwe, complexe vraagstukken aanbieden, maar ook omdat het thema meer begint te leven. De bewustwording groeit gestaag. Niet zo snel als we misschien zouden willen, maar druppelsgewijs vindt het zeker ingang bij de medewerkers. De ‘ethic awareness’ en de morele weerbaarheid bij onze medewerkers worden de volgende grote thema’s."
Je had het net over onontgonnen terrein. Wat moeten we ons daarbij voorstellen?
"Dan denk ik in eerste instantie aan de nieuwe golf van doorgedreven technologieën, artificiële intelligentie en robotisering. Stuk voor stuk vormen zij voor de politie nooit geziene uitdagingen, niet alleen op technisch maar ook op ethisch vlak."
Jullie hebben het grote voordeel dat jullie in de nabijheid van de korpschef zitten, letterlijk en
figuurlijk. Hoe groeide dit?
"We situeren ons in het organigram binnen de transversaal ondersteunende afdeling Kwaliteitszorg, maar rapporteren zowel over onze audits als over onze integriteitsaanpak rechtstreeks aan onze korpschef Serge Muyters."
Ik heb zelf met Serge Muyters contact gehad naar aanleiding van mijn boek over integriteit en ik was onder de indruk hoe hij op integere wijze zijn voorbeeldfunctie als korpschef probeert in te vullen. De top die mee is met het verhaal, dat moet voor jullie toch een enorme steun zijn?
"Inderdaad, dat is ook zo. Het laten uitvoeren van audits, en het beleidsmatig aan de slag laten gaan met integriteitsvraagstukken, vraagt zeker de oprechte steun van het hoogste leidinggevende niveau. Die steun is niet alleen essentieel maar vraagt ook erg veel moed en durf bij dat hoogste niveau. Het gaat uit van een bereidheid ‘zichzelf in vraag te willen stellen’. Tevens impliceert die bereidheid het erkennen van een zekere kwetsbaarheid. Kwetsbaarheid die wij eerder vertalen als detectie van groeipotentieel. Dat alles vraagt een sterk en wederzijds vertrouwen. Dat noodzakelijk vertrouwen is gegroeid door een bijna kwarteeuw samenwerking in eenzelfde organisatie."
‘The Wall of Integrity’ vind ik zelf één van jullie zeer indrukwekkende realisaties. Ook hier valt de rol van de korpschef niet te onderschatten, niet?
"Onze korpschef is dit initiatief inderdaad bijzonder genegen. We wilden met dit project de ‘goede voorbeelden’ in ons korps, collega’s die opvallen in de positieve zin en van wie iedereen ziet dat zij de term ‘integriteit’ belichamen, in de schijnwerpers plaatsen."
Hoe werkt die Wall of Integrity in de praktijk?
"Collega’s kunnen elkaar nomineren als integere collega, mits een heldere motivatie. Deze motivaties worden — al dan niet anoniem — overgemaakt aan de collega die men in de bloemen wil zetten en hij of zij bepaalt dan zelf of ze op onze digitale Wall of Integrity willen staan."
En stel dat de collega bereid is om op the Wall te staan?
"Dat vinden we dan fijn, want we zijn er sterk van overtuigd dat voorbeeldgedrag doet volgen. Dus wanneer collega’s zien dat dit gedrag positief wordt bekrachtigd, kan dit de olievlek, volgens ons, enkel doen uitdeinen."
Na de nominatie volgt er een uitspraak, neem ik aan?
"Elk jaar sluiten we de nominaties begin november af. De winnaar wordt gekozen op basis van het aantal nominaties en de inhoud van de motivaties. Het is onze korpschef die de finale winnaar bepaalt. Deze ene collega krijgt dan een extra teambuilding aangeboden voor zichzelf en zijn team. We zorgen ervoor dat de collega compleet wordt verrast bij de uitreiking van zijn prijs. En wederom is het onze korpschef die erop staat om deze ‘verrassingsaanval’ persoonlijk uit te voeren."
Dat is toch wel een sterk verhaal?
"Ik hoef jullie niet te vertellen welk effect het heeft dat een korpschef van ruim 3.000 medewerkers de moeite neemt om in eigen persoon een ruiker bloemen en een oprechte persoonlijke felicitatie en bedanking te bezorgen aan de winnaar. Telkens weer een kippenvelmoment."
En dat wordt allemaal binnenskamers gehouden zonder de pers en zonder veel toeters en bellen naar de buitenwereld?
"Inderdaad, dat maakt dit evenement ook zo sterk. Het is een interne aangelegenheid, een waardering voor collega’s die integer hun job willen uitoefenen en daarbij als voorbeeld willen fungeren voor de rest."
Een ander belangrijk moment bij de integriteitsbeleving in PZA is de eedaflegging bij de indiensttreding, heb ik begrepen. Hoe gaat dit in zijn werk?
"We hechten er inderdaad veel belang aan om niet enkel getrouwheid te zweren aan de koning en de wetten van het Belgische volk. Uiteraard is het volgen van de bestaande wet- en regelgeving cruciaal voor politiemedewerkers die er nota bene moeten op toezien dat anderen deze wetten en regels volgen. Maar daarnaast is er ook een ander aspect: het ethic-based werken."
Ethic-based werken: wat bedoelen jullie ermee?
"Opnieuw de klantgerichte dienstbaarheid. Politiemensen moeten de regels laten naleven door de burger, maar het is wel belangrijk op welke wijze zij de communicatie tussen politie en burger vormgeven. De burger als een klant aanzien, wordt toch wel geapprecieerd. Dienstbaar politiewerk is veel meer dan ‘legal compliant’ met burgers omgaan. Meer nog, een exclusieve focus op ‘wettelijk conform handelen’ kan zelfs leiden tot een zekere bureaucratische omgang met onze klanten. Vooral onze nieuwkomers, vaak erg jonge mensen, moeten we bewust maken van deze valkuil."
Ook daar is de samenleving wel wat veranderd, niet?
"Onze klanten hechten doorgaans veel meer belang aan de manier waarop ze worden bejegend door de politie, tegenover vroeger. Onze korpswaarden liggen aan de basis van onze relatie met de burger als klant. Als PZA dragen we ze hoog in ons vaandel. In 2024 staan ze trouwens prioritair op onze to do-lijst om ze nog verder uit te werken en gestalte te geven. We kunnen het niet genoeg benadrukken maar de politionele dienstverlening is en blijft menselijk maatwerk. Het uit zich in een coproductie met de klant. Het gezag van de politie wordt echter steeds meer in vraag gesteld. Hoe verhoudt politie zich met de maatschappij van wie zij ten dienste staat? Maakt zij daar (nog) deel van uit? In deze complexe wereld willen we maximaal inzetten op een klimaat waar openheid centraal staat zodat iedereen dingen durft benoemen in een veilig kader. Hoe reageer je wanneer je wordt benaderd door leden van de georganiseerde misdaad? Wat als je gezag openlijk in twijfel wordt getrokken? Wat is onze houding als er meer en meer geweld tegen politie wordt gebruikt?"
De rode draad in mijn boek ‘Een nieuwe kijk op integriteit’ is het voeren van een positief en proactief integriteitsbeleid. Daar zijn jullie naar mijn gevoel het sprekende voorbeeld van.
"We proberen dit in ieder geval te zijn. Het belang van eerst die preventieve benadering is vooral gegroeid uit onze auditpraktijk. Kortweg stelden we daar vast dat beheersing van risico’s geenszins een exclusieve managementtaak is, integendeel. Alles begint op “de werkvloer”. Het denken, spreken en handelen van de mensen ‘in het proces’ zet de toon wat integriteit betreft. Als daar structureel issues zijn, zeg maar een ‘cultuurprobleem’, dan mist elke audit z’n structurele impact."
Dat wat betreft de proactieve aanpak. En wat met de positieve aanpak?
"De focus op integriteitsprojecten vanuit een positieve invalshoek is dan weer vooral gegroeid vanuit onze persoonlijke ervaringen als leidinggevende. Daar moet je helaas vaststellen dat 95% van je tijd naar 5% van de medewerkers gaat, categorie ‘aandachtskinderen’. Dat gaat helaas volledig ten koste van de 95% intrinsiek goede mensen. Met onze projecten proberen we dus vooral die laatste groep als doelgroep te nemen en dit vanuit een oude wijze spreuk: “goed voorbeeld doet goed volgen”. Mensen spiegelen zich nu eenmaal erg graag aan winnaars, in dit geval op vlak van integer handelen. En daar richten we dan ook graag onze spotlights op."
Ik werd twee jaar geleden uitgenodigd door Politiezone Gavers, die intens en enthousiast bezig waren met integriteit. Maar ook het congres van politie in 2023, georganiseerd door Vanden Broele, had veel oog voor het issue. En ik kan nog andere voorbeelden oproepen, maar van alle overheden is de politie in Vlaanderen misschien wel het sterkst bezig met integriteit. Is dat ook jullie gevoel?
"Het belang van integriteit voor een dienstverlening die vertrouwen vooropstelt bij de burger is ongetwijfeld binnen alle lagen van ons geïntegreerd politielandschap doorgesijpeld. Op vlak van ‘bewustzijn’ zijn we dus zeker één van de betere leerlingen geworden."
Tijdens een eerder gesprek stelden jullie dat integriteit nog steeds iets te vrijblijvend is. Is dat zo?
"Iedereen erkent het nut van integriteitsbeleving, en iedereen wil het wel … Alleen mist men soms de handvatten. Zo zijn er bijvoorbeeld wel minimale werkingsnormen voor onze politiefuncties, maar wat integriteit betreft, is dat nog steeds niet het geval. We zijn dan ook fervent voorstander van het inbedden van integriteit, als transversaal ondersteunend proces, binnen de opgelegde beleidsmatige werking van politie. Dat zou kunnen via de zonale veiligheidsplannen, maar ook via de opdrachtbrieven van de korpschefs."
Een duidelijk signaal naar boven?
"Een goede praktijk ter zake is ongetwijfeld het Koninklijk Besluit van april vorig jaar. Daar wordt een lans gebroken voor een formeel integriteitsbeleid en -management binnen de federale overheid."
Als andere politiezones dit lezen, willen ze misschien meteen aan de slag. Ze willen waarschijnlijk wel weten welke valkuilen ze vermoedelijk onderweg zullen tegenkomen.
"Regelmatig worden we inderdaad benaderd door andere politiezones. Ze vragen ons dan “of we geen goed integriteitbeleidsplan” hebben. De onderliggende toon voelt aan alsof “we dit snel eens gaan fiksen”. De realiteit is echter helemaal anders. Werken aan integriteit is werken aan cultuur. Dat is vooral maatwerk en … helaas een werk van erg lange adem! Vooral dat laatste conflicteert een beetje met de politieziel. We zijn van nature uit acute problem solvers en hunkeren vaak naar instant oplossingen."
Werken aan integriteit vraagt dus veel tijd, en ook middelen. En wat dat laatste betreft, daar zien we vaak het schoentje wringen. Als er prioriteiten moeten gesteld worden, en helaas zal dat meer en meer moeten gebeuren, dan zal de focus eerder gaan naar de vermeende operationele kerntaken. Waar men aan voorbijgaat natuurlijk, is dat één ernstig integriteitsincident alle operationele verdiensten in één ruk kan beschadigen."
Dat is een duidelijke boodschap.
"Op vlak van middelen zijn we binnen onze eigen PZA echt wel bevoorrecht: we kunnen en mogen vanuit de interne auditfunctie capaciteit spenderen aan het coördineren van integriteit en we krijgen hier de volledige, oprechte steun en betrokkenheid van het hoogste leidinggevende niveau."
De valkuilen zijn duidelijk. Wat zijn de mogelijke succesfactoren?
"De sleutel voor succes is volgens ons ten eerste: betrokkenheid, draagvlak en steun van de korpsleiding; ten tweede: investeringen in termen van mensen en middelen en ten derde: bezieling en engagement. Durven en doen. En tenslotte: veel geduld."
Spiegelen jullie je soms aan het buitenland?
"Benchmarken is voor ons erg belangrijk. We zijn dan ook continu op zoek naar verfrissende ideeën en concepten die ons kunnen helpen in het optimaliseren van onze interne organisatiecultuur. Ook het bijwonen van studiedagen en congressen in het buitenland is daar één van. We zijn tot op heden echter niet verder geraakt dan ons buurland Nederland en zien daar dus zeker groeipotentieel."
Hebben jullie nog andere inspiratiebronnen?
"Zeker. Zo vinden wij bijzonder boeiende, inspirerende visiedocumenten bij onze externe toezichthouder AIG. Eén daarvan verscheen in maart 2021. Het is gewijd aan de vermeende stelling dat “al onze flikken onbekwaam” zouden zijn. Aanleiding was het incident met George Floyd en de daaropvolgende assumptie dat het functioneren van politie wereldwijd problematisch is."
Dus het rapport “Zijn alle flikken onbekwaam? De aanpak van integriteit binnen de Belgische politie” raad je aan als interessante lectuur?
"Niet alleen interessant, maar we onderschrijven ook graag de conclusies van dit rapport. Met andere woorden, dat we binnen België zeker voldoende beheersing voorzien voor de grootste risico’s op het vlak van integriteit."
En wat zijn die dan?
"Het zijn de excessen op vlak van de aantasting van grondrechten en het gebruik van dwang en geweld. De selectieprocedure en ons gelaagd opleidingssysteem zijn daar zeker te vermelden, al is er ook op dat vlak erg veel groeipotentieel."
Groeipotentieel, op welke manier?
"Meer uniformiteit, meer efficiëntie en een potentiële kruisbestuiving onder meer vanuit de bedrijfs-en de academische wereld."
Als we PZ Antwerpen vergelijken met de politie in Nederland, wat kunnen we dan van elkaar leren?
"Wat vooral telkens opvalt in de contacten met onze noorderburen, is de ‘straight talk’. De modale Nederlander is misschien iets meer behept met communicatievlotheid. Op vlak van integriteitsbevordering legt dit aspect hen alvast zeker geen windeieren. Zoals eerder gesteld bieden wij bijvoorbeeld al onze nieuwkomers een workshop van één dag aan, waar ook net die focus ligt op communicatie."
Uw voormalige commissaris-generaal zei ooit dat de Belgische politie vooral een probleem heeft met het bespreekbaar maken van ongepast gedrag.
"Dat zien we inderdaad niet alleen bij de medewerkers, maar ook bij onze leidinggevenden. Vooral bij die leidinggevenden waar er een zekere ‘operationele afhankelijkheid’ bestaat met de medewerkers, is die valkuil het grootst. Elkaar aanspreken op ‘ongepast’ gedrag is en blijft moeilijk … Het kan in de hoofden van mensen een aantasting betekenen van een basisbehoefte: ergens bijhoren, de bescherming van een groep. We leren aan onze nieuwkomers nu net, in samenwerking met een externe communicatiepartner, dat het één het ander niet uitsluit, integendeel."
Wanneer kunnen jullie stellen dat jullie integriteitsmissie geslaagd is?
"De dag dat er amper nog reactieve audits worden gevraagd en we onze dienst ‘intern toezicht’ mogen opdoeken (lacht)."
Waar zijn jullie momenteel mee bezig?
"Op dit eigenste ogenblik zijn we voornamelijk bezig met de duurzame beheersing van risico’s in de collectieve omgang met ons Mastergebouw. We verhuisden met z’n allen in 2023 naar een splinternieuw eigentijds gebouw. Een pareltje van state-of-the-art materiaal en de beste opleidingsmogelijkheden van Europa. Het zou zonde zijn mocht dit niet goed onderhouden worden. Respect voor materiaal en gebouw is een hot item waar we iedereen willen rond responsabiliseren en bewustmaken. Laat ons vooral niet vergeten dat dit gebouw er kwam met het geld van de belastingbetaler."
Wat zijn de toekomstplannen, want ik twijfel er niet aan dat die er zijn?
"De uitdagingen voor de toekomst zijn ongekend groot. De veelvuldige en snelle ontwikkelingen op sociaal, politiek, economisch, demografisch, legaal, technologisch en ethisch vlak, vergen een groot aanpassingsvermogen van politie in het algemeen. We verwachten een verregaande impact van deze evoluties op onze manier van werken, met bijzondere gevolgen voor al onze interne en externe relaties en voor de veerkracht van onze medewerkers, inclusief hun morele weerbaarheid.
Daarnaast staat ook het nieuwe bestuursakkoord 2025-2030 in de steigers, waar we zeker de boot niet willen missen en graag een aantal integriteitsissues willen in weerspiegeld zien."
Dat zijn heel wat uitdagingen, daar staan jullie toch niet alleen voor?
"Vandaar dat we noodzakelijke partnerschappen afsluiten, al dan niet met private partners. Cruciaal is het ‘delen’ van informatie, kennis en verwachtingen naar elkaars bevoegdheden."
En tot slot, een laatste boodschap. Wat zijn jullie suggesties voor de andere overheden, of specifieker voor de andere politiezones?
"Niet denken, maar (zelf) doen!"
En dat ‘doen’ betekent?
"Rekruteer één of meerdere ‘bezielde mensen’ en dus niet per se duurbetaalde, externe consultants. Geef ze ruimte, middelen en steun. Laat hen integriteit zichtbaar en voelbaar maken in de organisatie. Alles dat ‘awareness’ of de ‘integriteitsbeleving’ kan aanwakkeren, is geslaagd. Het doel zit dus niet in het kennen en ‘methodologisch correct’ toepassen van een concept en een model … maar op het activeren van de integriteitsbeleving binnen alle lagen van de organisatie. Geen academische mooie woorden dus, maar effectieve daadkracht!"
Bedankt Anja en Thomas, voor deze waardevolle informatie. En vooral proficiat met wat jullie allemaal bezig zijn!
